Het vliegend hert (Lucanus cervus) is het grootste insect in Nederland: tot meer 9 cm! Helaas moet een groot deel van Nederland het in praktijk doen met een kleiner grootste insect want buiten Zuid-Limburg zijn de vliegende herten uiterst zeldzaam. En in Zuid-Limburg leven de meeste vliegende herten in de oosthoek. In de jaren dat ik in de buurt van Maastricht woonde heb ik daar nooit een vliegend hert gezien, wat natuurlijk alleen maar bewijst dat er waarschijnlijk geen grote aantallen zaten. Maar op bezoek bij vrienden in oostelijk Zuid-Limburg heb ik deze zomer wel vliegende herten gezien!

Mannetje en twee vrouwtjes van het vliegend hert.

Veel vliegende herten
Onze vriend vroeg me tijdens het bezoek opeens of ik een idee had waarom er dit jaar zoveel vliegende herten waren. Ik had geen idee, ik had zelfs nergens iets gehoord of gelezen over grote aantallen vliegende herten. Het bleek dat bij zijn huis een soort afvoerputje was, afgedekt met een rooster, en daarin brachten steeds een aantal vliegende herten de dag door want ze zijn in de nacht actief! Dames en heren door elkaar ook nog! Hij liet me twee dames en twee heren zien waarvan overigens het grootste mannetje duidelijk aan het einde van zijn latijn was. Prachtige beesten, vooral de mannetjes met dat enorme 'gewei'.
Het is tientallen jaren geleden dat ik het vorige vliegend hert gezien heb. Dat was in Zuid-Frankrijk en dat was een vreemde ervaring. We kampeerden en zo tegen de middag bij zonnig weer vloog er een hele grote kever rond onze tent. Het beestje wilde niet gaan zitten om zich te laten bekijken, dus op een gegeven moment heb ik een handdoek omhoog gegooid en daarmee kwam een mannelijk vliegend hert naar beneden. Het beestje was gelukkig niet beschadigd en het bleef lang genoeg zitten om een paar dia's te kunnen maken. Maar waarom vliegt een mannelijke vliegend hert rond die tijd rondjes? Hij moet 's avonds vrouwtjes zoeken! Toen schoot me te binnen dat ik de avond tevoren een groot dood insect op het pad had gezien. Het beestje was overreden door een auto, dus veel viel er niet aan te herkennen, maar mogelijk was het een vrouwelijk vliegend hert geweest. Op de Engelse site van Maria Fremlin staat zeer veel informatie over het vliegend hert en zij zegt dat iets dergelijks niet ongebruikelijk is. De feromoonklieren van het vrouwelijk vliegend hert zitten bij de aanzet van de poten en zo lang die nog heel zijn, blijft ze aantrekkelijk ruiken voor mannetjes!

Het leven van een vliegend hert
Waarom de vliegende herten vooral in oostelijk Zuid-Limburg zitten weet ik niet. De larven groeien bij voorkeur op in dood eikenhout, zegt men, maar of er daarvan in die omgeving veel meer is dan elders weet ik niet. Wel is duidelijk dat men zijn best doet om het vliegend hert te verwennen in deze omgeving.
Maar wat eet de larve van het vliegend hert? Dat is best ingewikkeld volgens de informatie op de site van Maria Fremlin. Het vliegend hert eet strikt genomen geen hout, maar lignine die is aangetast door een schimmel. Lignine is bruinig en zorgt voor de 'massa' in het hout. Daarnaast bestaat het hout uit cellulose dat zorgt voor de treksterkte. Het is vergelijkbaar met beton: lignine zorgt voor de massa en daarmee voor de druksterkte, cellulose is het 'betonijzer' en zorgt voor treksterkte. Als de bruinige cellulose wordt aangetast door een schimmel wordt het hout lichter van kleur en dat noemt men 'witrot'. Als de cellulose wordt aangetast, meestal door een andere schimmel, noemt men het 'bruinrot' en dan ontstaat pas het hout dat volledig uit elkaar valt als je er tegen schopt.
Het vliegend hert zoekt dus hout met witrot. De larve trekt steeds een kleine splinter van het hout en als die bevalt eet de larve die op, maar een groot deel wordt opzij gelegd. Blijkbaar is dat deel nóg niet goed, want de larve komt regelmatig de splinters bekijken die hij eerder liet liggen en dan eet hij daar wel van. Het lijkt er op dat de schimmel eerder dat hout nog niet voldoende voorbewerkt had. Waarschijnlijk zitten er ook in de darm van de larve nog speciale schimmels of bacteriën die helpen bij de omzetting van het hout in bruikbare voedingsstoffen want ook de poepjes van de larve worden regelmatig weer opgegeten.

Bij witrot van hout kunnen er tekeningen in en op het hout ontstaan.

Van pop naar vliegend insect
Het vliegend hert verpopt onder de grond. Bij een proef binnenshuis was de larve ongeveer dubbel zo zwaar als het vliegend imago zoals dat heet. Verpoppen is dus inderdaad een forse verbouwing. Binnenshuis duurde het hele proces 15 weken en men denkt dat het in de natuur ook ongeveer zo lang duurt. Het zou dan in het voorjaar beginnen en tegen september klaar zijn, maar dat betekent dat de kever dan nog een half jaar kant en klaar in de grond moet zitten wachten op het voorjaar. Al die tijd eet de kever niet. Als de kever uitvliegt heeft deze blijkbaar wel voedsel nodig. Men ziet regelmatig dat de kevers snoepen van het wondvocht van planten want dat bevat vrij veel suikers. Het schijnt zelfs voor te komen dat de vrouwtjes de mannetjes voeren, want door het 'gewei' kan het mannetje maar moeilijk met de bek bij zo'n wondje komen!

Waarom heeft zo'n mannetje eigenlijk een gewei? Dat is mij niet helemaal duidelijk. Ik ben nergens tegengekomen dat vrouwtjes een voorkeur zouden hebben voor mannetjes met een groot gewei. Blijft alleen het ruziemaken tussen de mannetjes onderling. Ze doden elkaar er niet mee blijkbaar, alleen de ander van een tak af duwen ben ik tegengekomen. Zo'n gewei lijkt dan wel een erg grote investering, maar blijkbaar is het toch zinvol.

Wedstrijd met de kever
Mannetje van het vliegend hert

Met dit mannetje heb ik een wedstrijdje gespeeld. De ruimte tussen zijn geweistangen was ongeveer even groot als de dikte van mijn pink. Dus heb ik hem geprovoceerd door met mijn pink zijn gewei aan te tikken. En ja hoor, na een paar keer tikken gingen de geweistangen uit elkaar en kneep hij stevig in mijn pink! De kracht waarmee hij kneep was flink groter dan ik verwachte, maar dat was niet het ergste. De naar binnen gerichte zijtakjes van het gewei, bleken behoorlijk scherp! Die eerste keer gingen ze net niet door mijn vel en een tweede keer heb ik het maar niet geprobeerd. De kever had dus gewonnen en het is duidelijk dat het gewei niet alleen voor de show is. Ook Maria Fremlin meldt dat ze een keer 'gewond' is door een kever toen ze een vinger in een gaatje stak waar hij in bleek te zitten: hij prikte net in de nagelriem! De bewering van Wikipedia dat het mannetje nauwelijks kan bijten geldt dus misschien wel voor de echte monddelen, maar is dus toch niet helemaal waar!

Ik hoor natuurlijk geen wedstrijdjes aan te gaan met beschermde diersoorten. En het dan ook nog opschrijven! Dus het was dus heel terecht dat de kever won. Eigenlijk had hij mij gewoon lek moeten prikken!

Jan van Dingenen - 2017

Naschrift

Voor de Engelse website over vliegende herten (Stag Beetles for Everyone) van Maria Fremlin zie 'Bronnen' onder Links en refs.

Meer informatie over witrot en bruinrot van hout vindt u in 28. Beuken met slaap